NGHĨ VỀ SINH TỬ

 

VU GIA

 

 

Báo hiếu là việc rất tốt, nhắc nhở người còn sống biết ơn và trả ơn. Nhưng báo hiếu thiết thực nhất, với tôi vẫn là câu nói của người xưa: “Con hơn cha là nhà có phúc”.

Mùa Vu Lan là Mùa Báo hiếu theo quan niệm Phật giáo. Báo hiếu với người còn sống. Báo hiếu với những người đã khuất. Thế giới hiện đại có Ngày của Mẹ (Mother”s Day, 10-5 hằng năm), Ngày của Cha (Father”s Day, 15-6 hằng năm) để tôn vinh các bậc sinh thành. Những ngày này, dân gian cũng tổ chức cúng dường thập loại chúng sinh, những “Cô hồn nhờ gửi tha phương/ Gió trăng hiu hắt lửa hương lạnh lùng” cũng là cách tri ân, báo ân. Từ những sự kiện này, tôi nghĩ về sinh tử đời người.

Tìm niềm vui, chặn phiền não

Tết năm 1995, tôi ăn Tết ở Bệnh viện Bình Dân (TPHCM). Sau khi xuất viện về nhà được 4 ngày thì lại phải nhập viện, nằm phòng cấp cứu 17 ngày. Ngày nào, tôi cũng được lên lịch mổ. Đến ngày thứ 17, GS-BS, Anh hùng Lao động Văn Tần – người trực tiếp điều trị cho tôi từ ngày đầu nhập viện, khuyên tôi về nhà dùng thuốc và chữa theo “năng lực tinh thần”, cùng lắm mới tiến hành giải phẩu, vì tôi không đủ sức để thực hiện ca siêu phẩu lần thứ hai. GS-BS Văn Tần khuyên tôi hãy học bà con Đồng bằng sông Cửu Long sống chung với lũ. Lũ gây nguy hiểm chết người, nhưng cũng hào phóng nuôi sống con người. Thân tâm an lạc, thì dùng thuốc mới có kết quả. Phiền não dấy lên, thuốc tiên cũng chào thua.

Trước ngày xuất viện lần thứ nhất, ông có viết thư trả lời cho Tổng Biên tập cơ quan tôi rằng, tôi sống không quá 6 tháng. Thế là cơ quan, bạn bè, người thân, ai cũng nghĩ cái chết sẽ đến với tôi và từ đây tôi hiểu thêm về tình nghĩa đong đầy. Cũng từ đó, tôi nghĩ đến sống phải làm sao để xứng đáng với ân tình ấy, đón cái chết như thế nào để ai nấy không mấy bận lòng.

Từ thực tế bản thân, tôi thấy tử vong không đáng sợ, đáng sợ chính là chờ đợi tử vong, bị cái chết dày vò không ngừng nghỉ. Để khắc phục sự dày vò này, khắc phục sự lo sợ này chỉ có cách lao vào công việc, tìm niềm vui trong công việc mà quên nó đi. Đây chính là “năng lực tinh thần” như GS-BS Văn Tần nói. Và tôi đã làm như thế, vừa thấy mình sống còn có ích, vừa góp phần giáo dục con (con lớn tôi mới học lớp 8, con nhỏ mới hơn 2 tuổi). Cơ quan, bạn bè, người thân thấy tôi yêu việc, hòa ái, trong ánh mắt, nụ cười của họ toát lên những lời động viên đầy ý nghĩa.

Qua việc làm thực tế của mình, tôi thấy con cũng tích cực học tập thói quen làm việc của cha nó mà ít rong chơi. Với tôi, được thế là mừng rồi, cám ơn cuộc đời rồi và cũng là nguồn động viên giúp tôi tích cực làm việc, quên cái chết rập rình đâu đó.

Anh em làm sách (Lê Quí Mậu, Võ Thành Tân) cũng nhiệt tình giúp đỡ, hễ tôi xong bản thảo cuốn nào, thì chậm lắm trong một vài tháng là có sách ký tặng bạn bè. Những điều này, tôi thấy mình đã thực hiện được chút gì đó biết ơn và trả ơn.

Nhờ xác định như vậy, tìm niềm vui trong công việc như vậy, nên từ năm 1995 đến năm 2011 (đầu năm 2012, tôi nghỉ hưu), tôi được các nhà xuất bản ấn hành 15 đầu sách, và cũng gần chục giải thưởng báo chí từ cấp Thành phố đến Trung ương.

Sau một năm, tôi trở lại cơ quan làm việc như khi chưa bị bệnh, ai cũng khen tôi có gan, có gan lớn mới vượt qua được lằn ranh sinh tử. Ngẫm lại, có gan chính là dám làm, dám chinh phục chính mình, đánh bại chính mình, để trong nội tâm của mình chỉ có một thanh âm: Phải làm, phải để lại chút ấn tượng nào đó cho những người yêu quý mình ấm lòng khi phải rời xa. Nếu do dự, cân nhắc, chính là niềm tin không đủ. Vấn đề là ở chỗ này. Và nghĩ cho cùng, chết có gì phải sợ? Suốt ngày lo lo sợ sợ, cái chết có bỏ qua cho ta không? Chắc chắn là không. Vậy sợ có ích gì?

Làm sao những ngày còn sống được nhiều người quý trọng là vui tràn trề. Sống thêm, biết đâu xảy điều gì đó làm những người tin yêu mình thất vọng, thậm chí không dám chường mặt gặp ai, thì cuộc sống ấy có nghĩa lý quách chi.

Thật lòng mà nói, không ai không sợ chết, nhưng phải xác định không ai thoát khỏi cái chết. Vậy chọn cái chết vui vẻ bởi làm được chút gì đó có ý nghĩa với đời, với người thân, với bạn bè,… hay là chọn cái chết trong lo sầu, đau khổ? Chuyện này, tôi tin ai cũng chọn được.

Nhận chân cuộc đời

Năm 2004, con đầu của tôi gần tốt nghiệp đại học, con nhỏ đã học cấp 2, chỉ cần nó ra trường có việc làm ổn định, thì có thể giúp mẹ nuôi em ăn học. Nghĩ vậy, tôi thấy nhẹ lòng và thầm cười một mình, nhìn lại chặng đường qua. Khai bút đầu Xuân, tôi viết câu đối tự trào:

“GẦN TRỌN KIẾP ĂN MÀY, NÀO NHỤC NÀO VINH NÀO LẨN THẨN/ HƠN NỬA ĐỜI CẦM BÚT, ẤY DANH ẤY LỢI ẤY TÀO LAO”.

Khi làm thủ tục nghỉ hưu, tôi nghĩ đến thói đời, đến tình nghĩa, bèn làm câu đối nói lên tâm tư của mình với bạn bè và người thân:

“VUI THÌ ĐẾN BUỒN THÌ ĐI, CHỚ GƯỢNG ÉP LÀM TRÀ XANH NHẠT VỊ/ SỐNG LÀ Ở CHẾT LÀ VỀ, ĐỪNG BẬN LÒNG CHO RƯỢU TRẮNG THÊM CAY”.

Xác định được như thế, thì chẳng có gì phải bận lòng cả. Và tôi thấy mình lãi to. Nghỉ hưu là hoàn thành trách nhiệm công dân. Trách nhiệm làm chồng, làm cha cũng trọn vẹn. Cả hai vợ chồng hưởng lương hưu, không bận tâm chuyện đói nghèo. Năm 2011, chúng tôi có nhà riêng cho mình, con trai nhận được học bổng của Quốc hội Mỹ, du học chương trình đào tạo nghiên cứu sinh tại ĐH Pittsburgh, con gái thi đỗ vào Trường ĐH Y khoa Phạm Ngọc Thạch, cuốn biên khảo Khái Hưng – Người đổi mới văn chương, dày cả ngàn trang cũng ra mắt bạn đọc. Vận may ào ào kéo đến có muốn cản cũng không được.

Vận may do đâu mà có? Với tôi, vận may kéo tới là do bản thân vận động, chứ không từ trên trời rơi xuống, cũng chẳng phải vận may tự động chạy đến ôm chặt lấy mình.

Bản thân vận động là gì? Ngày ấy, tôi xác định cái chết sẽ đến với mình, nên không lo không sợ, bởi lo sợ chẳng có ích gì, chỉ biết nỗ lực sống những ngày còn lại sao cho thật có ý nghĩa, cho những người yêu quý mình được vui. Và tôi đã sống theo lời Phật dạy được ghi trong kinh Tiểu Bộ:“Hãy quán chiếu sự sống/ Trong giờ phút hiện tại…”.

Theo nhà Phật, sống và chết là hiện tượng liên tục, chứ không phải là thật. Con người không chết. Chết là thân thể vật chất này chết. Qua thời gian, thay đổi thân khác đầu thai trở lại. Sinh mệnh vĩnh hằng, nhưng thân thể này không phải là ta, chỉ là cái ta sở hữu giống như áo quần vậy. Áo quần cũ rách phải bỏ, thay bộ áo quần khác. Nguồn gốc của lý niệm nhân quả là không có sinh tử.

Ngày ngày cứ nghĩ đau ốm thế nào, khi chết thế nào; người thân, bạn bè có tưởng tiếc không, v.v, chẳng phải chồng chất thêm gánh nặng không đáng lên đôi vai không còn trẻ khỏe ư? Tại sao phải thế?

Lời dặn dò

Năm 2015, tôi đã qua một vòng hoa giáp những mấy năm. Thọ rồi. Vui lắm rồi. Nói như Nguyễn Công Trứ là tôi đã đến lúc “Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo”. Nhưng với tôi, còn sống là còn làm việc. Có làm việc mới thấy được ý nghĩa của cuộc sống. Làm việc để biết ơn đời, trả ơn đời phần nào trong khả năng của mình. Và học người xưa, tôi viết di chúc để lại cho con.

“Dù ba mới tuổi sáu tư/ Nhưng ghi lại bức tâm thư chẳng thừa/ Bởi ai biết sao thưa, trời lặng/ Bỗng đùng đùng bão nổi can qua/ Tuổi ba chưa thể gọi già/ So ra đã thọ hơn là ông con/ Viết trong lúc trí còn sáng suốt/ Mong các con hãy thuộc nằm lòng/ Mai này, ba có đi tong/ Thì đừng than khóc, cầu mong ba về/ Hãy cứ nghĩ, sơn khê vạn dặm/ Cõi đi về thăm thẳm của ba”.

Phật dạy: “Pháp từ tâm tưởng sinh”, “Pháp tùy tâm niệm chuyển”. Tâm biến thì thức biến. Mình nghĩ như thế, dặn con hãy nghĩ như thế là chẳng ai bận lòng, lo lắng. Được vậy, thì thân tâm an lạc. Tôi nghĩ, người sống hay người chết cũng chỉ mong thân tâm an lạc.

Con cái là cánh tay nối dài sinh mệnh của mình, nên với trách nhiệm người làm cha cùng trải nghiệm cuộc sống hơn 60 năm, tôi dặn dò: “Các con chăm sóc việc nhà/ Vợ chồng, con cái hài hòa là vui/ Đừng nặng óc đến mùi tiền bạc/ Cầu đủ xài, an lạc là hơn/ Anh em chớ có giận hờn/ Dù cho xuất phát nguồn cơn thế nào/ Dạy con cháu biết chào, biết hỏi/ Chăm học hành mới giỏi mới ngoan/ Tránh xa cái thói hoang đàng/ Tránh xa những bọn tham tàn đáng khi”. Con cái thực hiện được “ước nguyện” ấy là vui rồi. Tôi muốn con cháu “nên người” trước, rồi mới tính tới chuyện “hơn người”.

Bốn chân lý đầu tiên mà đức Phật giác ngộ chính là Khổ đế, Tập đế, Diệt đế và Đạo đế. Quy luật sinh, lão, bệnh, tử nằm trong quy luật Khổ đế. Quy luật này được Phật Thích Ca Mâu Ni giác ngộ và được ứng dụng trong bài Kinh Chuyển Pháp Luân đầu tiên. Bao đời qua, con người chưa có ai thoát khỏi quy luật này. Đọc lịch sử nhân loại, chúng ta thấy không ít người tìm cách trường sinh bất lão, trường sinh bất tử, nhưng không có ai thành công. Cuối cùng, cát bụi trở về cát bụi. Nói như Thiền sư Chiêu Đề: “Nhớ chăng nhiều kiếp nhân duyên/ Một đời liệu đủ say miền chân như/ Thấu đời giả tạm huyễn hư/ Rằng đây quán trọ ngụ cư một đời” (Nhớ chăng).

Mai táng và hỏa táng

Ở những tộc người dùng hình thức mai táng cho người đã khuất, thì quan niệm rằng nhập thổ vi an mới được vào luân hồi, còn phơi thây nơi hoang dã thì trở thành cô hồn dã quỷ. Thời của cha tôi về trước, khi nhà có người qua đời, người nhà mời thầy địa lý đến xem huyệt mộ để mai táng, hoặc những danh gia thế phiệt, người sống đã chọn sinh phần cho mình. Họ quan niệm thầy địa lý sẽ tìm được cửa sinh (sinh môn) không phải cửa tử. Có được cửa sinh thì sinh khí sẽ thường xuyên tiến vào bảo vệ thi thể không hư thối (người đời gọi là “mả kết”), giữ gìn được khí vận cho hậu thế. Những người tầng lớp dưới thấy những danh gia vọng tộc làm thế thì bắt chước, lâu ngày trở thành phong tục, không cần biết tại sao.

Bây giờ cũng thế, hễ thấy những người thành đạt trong cuộc sống làm sao, thì những người không đạt được thành tựu như thế cứ nhắm mắt làm theo, bởi vì… họ thành đạt. Đọc mấy lời Bác Hồ để lại trước khi chết, tôi thấy Bác có tầm nhìn rất rộng, rất xa: “Tôi yêu cầu thi hài tôi được đốt đi, tức là “hỏa táng”. Tôi mong rằng cách “hỏa táng” sau này sẽ được phổ biến. Vì như thế đối với người sống đã tốt về mặt vệ sinh, lại không tốn đất ruộng. Khi ta có nhiều điện, thì “điện táng” càng tốt hơn”.

Theo quan niệm của nhà Phật, sau khi chết, phần hồn sẽ siêu thoát và bước tiếp vào cõi luân hồi. Còn phần xác sẽ trở về với đất trời, trả nợ cho đất mẹ. Phần xác sau khi chết nếu không được thiêu, sẽ bị ô uế bởi các sinh vật, bị ăn mòn và gặp phải tình trạng thối rữa. Do đó, việc hỏa táng là một cách để thanh lọc thân xác, giúp cho linh hồn được siêu thoát một cách nhanh chóng và trọn vẹn hơn.

Việc hỏa táng của người chết cũng mang ý nghĩa là để tiễn biệt vong hồn về một thế giới tốt đẹp hơn. Tro cốt của người chết sau khi hỏa táng là biểu tượng của sự thanh thoát, nhẹ nhàng và cũng là cách mà người thân thể hiện sự tưởng nhớ đối với người đã khuất. Những năm gần đây, việc hỏa táng (điện táng) đối với nhân dân ta không còn xa lạ. Và tôi dặn con: “Ngày ba chết lễ nghi đơn giản/ Đem nhục thân thạch táng gửi chùa/ Đừng nên nổi máu hơn thua/ Miệng đời độc lắm, chẳng đùa được đâu/ Miễn chấp điếu, từ lâu ba muốn/ Con noi theo kẻo uổng ước mong/ Bạn bè, ai có tấm lòng/ Đến chào một tiếng, thong dong đi về/ Ai không đến, chớ hề hờn trách/ Bởi con người, phải thánh thần đâu/ “Nhân hòa”, con giữ làm đầu/ Sống cho tử tế là câu dặn dò”.

Vĩ đại như Chủ tịch Hồ Chí Minh, cuối đời Người vẫn căn dặn: “Sau khi tôi đã qua đời, chớ nên tổ chức điếu phúng linh đình, để khỏi lãng phí thì giờ và tiền bạc của nhân dân”, huống gì chúng ta.

Cần hạn chế sự lãng phí

Như suy nghĩ vừa giải bày, chết không phải là hết, và tôi có chút tự hào về những ngày mình được làm người ở cõi Ta bà này. Sự tự hào cũng có phần giáo dục con cháu: “Thế con nhé, chuyến đò định mệnh/ Ai cũng lần nhận lệnh bước qua/ Ba đi là trở lại nhà/ Không làm xấu hổ ông bà, tổ tiên”. Đây cũng là quan niệm dân gian. Từ xa xưa, ông cha ta thường nói: “Con hơn cha là nhà có phúc”.

Khi viết những dòng chữ này, tôi vẫn còn chút băn khoăn về sự lãng phí không đáng có. Ai cũng biết mai táng hay hỏa táng, thì áo quan được chôn, đốt cùng với thi thể, thế nhưng áo quan vẫn còn quá đắt vì được làm bằng gỗ. Theo giá thị trường hiện nay, áo quan rẻ nhất vẫn hơn 40 triệu đồng. Đã chôn, đốt thì cớ sao không dùng “vật liệu rẻ tiền mau hỏng” để giảm chi phí không cần thiết? Hiện nay, về hình thức bên ngoài áo quan, chúng ta thừa sức “muốn gì giống nấy” và chẳng có ai đi dự đám tang mà bước đến gỡ quan tài ra kiểm tra có đúng là gỗ lim, gỗ trắc hay gỗ tạp đâu. Tôi tin, nếu các cơ sở mai táng giới thiệu loại áo quan làm bằng “vật liệu rẻ tiền mau hỏng”, sẽ có rất nhiều người chọn.

Việc phúng điếu cũng thế. Một vòng hoa luân lưu là đủ rồi, sao lại phải có vòng hoa tươi bạc triệu chỉ để mấy tiếng đồng hồ rồi bỏ, vừa phí tiền vừa góp phần làm môi trường ô nhiễm. Tiền vòng hoa ấy, chúng ta “cúng hương” cho người nằm xuống, giúp phần nào khó khăn trước mắt của tang gia (nếu họ thật sự khó khăn), ngược lại thì tang gia dùng số tiền phúng điếu này làm từ thiện, quả thật hay đủ đường.

Mở đầu bài Thực hành tiết kiệm (Báo Người Lao Động, ngày 01/6/2025), Tổng Bí thư Tô Lâm viết: “Tiết kiệm và chống lãng phí là hai thành tố gắn bó hữu cơ với nhau, là hai trụ cột để đi tới thịnh vượng, giàu có đối với cả phạm vi gia đình, đất nước và xã hội. Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí là điều cần làm trong cuộc sống của từng cá nhân và toàn xã hội, là “hòn đá tảng” góp phần xây dựng một xã hội văn minh, phát triển bền vững. Đó phải là trách nhiệm chung và cần trở thành nếp sống, thành văn hóa hằng ngày của mỗi chúng ta”. Do vậy, trong việc tang lễ, chúng ta cũng cần suy nghĩ.

Theo số liệu từ Tổ chức Y tế thế giới (WHO) gần đây, tuổi thọ trung bình của Việt Nam ghi nhận là 73,64 tuổi, của TPHCM là 76,24 tuổi, nhưng tuổi sống khỏe mạnh chỉ là 65,4 tuổi (trong đó, nam giới là 62,8 tuổi và nữ giới là 68 tuổi) – (Tuổi Trẻ Online, ngày 28/02/2025). Theo tôi, sống được từng tuổi ấy là tốt rồi. Sống được những người xung quanh quý trọng là vui lắm rồi, không cần phải địa vị, giàu sang. “Nhân chi sơ, tính bản thiện” (Con người sinh ra, căn tính vốn thiện). Cái “bản thiện” này được phát huy, đưa vào cuộc sống thì theo quan niệm nhà Phật, người này chắc chắn sẽ không đi vào tam ác đạo, và trần gian đối với họ có lắm niềm vui. Tin vậy, nên tôi viết: “Ba về thế giới người hiền/ Gác qua mọi chuyện muộn phiền là vui/ Trần gian gieo sẵn tiếng cười/ Dang tay đón chút xuân tươi mang về”.

Sinh tử đối với tôi như thế, hy vọng giúp người đọc mua vui được… vài nhịp thở.